माओवादी केन्द्रसँग हाम्रो वैचारिक दूरी कुनै व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धाको परिणाम होइन, यो सिद्धान्त र कार्यदिशाको प्रश्न हो

झलनाथ खनाल, वरिष्ठ नेता, एकीकृत समाजवादी
नेकपा एकीकृत समाजवादी पार्टीले नेकपा माओवादी केन्द्रसँग एकता गर्ने निर्णय गरेको छ । यससँगै सो पार्टी विभाजन हुने भएको छ । नेकपा एमालेबाट विभाजन भएर २०७८ साल भदौ ९ गते माधवकुमार नेपाल नेतृत्वमा नेकपा एकीकृत समाजवादी गठन भएको थियो । सो पार्टीको शुक्रबार सकिएको केन्द्रीय कमिटी बैठकले माओवादी केन्द्रसँग एकता गर्ने निर्णय गरेको हो । तर, एकतामा जाने निर्णयप्रति सम्मानित नेता झलनाथ खनाल लगायतका कम्तीमा ११ जना नेताको असहमति छ । उनीहरूले माओवादीमा नमिसिने बताएका छन् । खनालले त एकीकृत समाजवादी विभाजन नै भएको ठोकुवा गर्दै आफ्नै नेतृत्वमा नयाँ क्रान्तिकारी पार्टी केही दिनमै बनाउने घोषणा गरे । उनै नेता खनालसँग समसामयिक राजनीतिक घटनाक्रममा केन्द्रित रहेर तामाकोशी सन्देश प्रतिनिधिले गरेको कुराकानीको सम्पादितअंशः

नेकपा (एकीकृत समाजवादी) ले माओवादी केन्द्रसँग एकता गर्ने निर्णय गरेपछि तपाईँले त्यसको खुला असहमति जनाउनुभयो, किन यस्तो कदम चाल्नुभयो ?
पार्टी एकताको नाममा भइरहेको अहिलेको प्रक्रिया वास्तवमा वैचारिक एकता होइन, सत्ताको समीकरण र पद–वितरणको खेलजस्तै देखियो । माओवादी केन्द्रसँग एकता गर्ने निर्णय गर्दा न पार्टीभित्र विस्तृत छलफल भयो, न त जनस्तरमा त्यसको आवश्यकता र उद्देश्य स्पष्ट पारियो । समाजवादको नाममा यदि हामी पुनः त्यही अवसरवाद र सत्ता–मुखी प्रवृत्तिको दायरामा फर्किन्छौं भने त्यो हाम्रो आन्दोलनको ऐतिहासिक उपलब्धिमाथि ठट्टा गर्नु हो । माओवादी केन्द्रसँग वैचारिक सहमति भन्दा बढी वैचारिक विचलन छ — उनीहरूको वर्गीय दृष्टिकोण कमजोर छ, आन्दोलनको दिशाभाव हराएको छ र सैद्धान्तिक प्रतिबद्धता भन्दा बढी सत्ता–समिकरणले हाबी भएको छ। यस्तो अवस्थामा एकता गर्नु भनेको हाम्रो संगठनलाई पनि त्यही दिशातर्फ तान्नु हो। म असहमत हुनुको मूल कारण यतिमात्र हो — एकता सैद्धान्तिक र कार्यक्रमगत समानताको आधारमा हुनुपर्छ, पद वा सत्ता बाँडफाँटको आधारमा होइन। यदि हामीले आन्दोलनको आत्मालाई बेचेका हौं भने त्यो केवल नामको एकता हुनेछ, आत्मा भने मरेको हुनेछ। मैले त्यसैको विरोध गरेको हुँ — किनभने एकता होइन, वैचारिक पुनर्जागरण अहिलेको आवश्यकता हो।

पार्टी एकता निर्णयलाई तपाईँले ‘विभाजनको घोषणा’ भन्नुभयो — यो राजनीतिक दृष्टिले कस्तो सन्देश दिन्छ ?
हेर्नुहोस्, “एकता” भन्ने शब्द आफैंमा सकारात्मक हुन्छ— तर विचार, नीति र लक्ष्यमा एकता नभएर केवल नाममा वा पदमा आधारित मिलन भए, त्यो वास्तवमा विभाजनको अर्को रूप हो । अहिलेको निर्णय यही स्थितिको द्योतक हो । पार्टी एकताको नाममा केही नेताहरूले आफूलाई वैचारिक प्रश्नभन्दा माथि राख्ने प्रवृत्ति देखाएका छन्, जुन प्रवृत्तिले संगठनभित्र असन्तुलन र असहमति गहिरो बनाउँछ ।

राजनीतिक दृष्टिले यो घटनाले वाम आन्दोलनमा एउटा गम्भीर सन्देश दिएको छ—कि अब पनि नेपालको वाम राजनीति वैचारिक निष्ठाभन्दा पद–प्राप्ति र सत्तासँग निकट हुने सोचमा फसिरहेको छ। मैले यसलाई ‘विभाजनको घोषणा’ यसैले भनेको हुँ, किनभने यसले पार्टीको आत्मा अर्थात् समाजवादी विचार, सिद्धान्त र मूल्य प्रणालीलाई विभाजित गरेको छ । वाम आन्दोलनमा एकताको अर्थ भनेको केवल पार्टीको नाउँ वा झण्डा गास्नु होइन, विचारको धरातलमा समान यात्रा सुरु गर्नु हो। जब त्यो समानता हराउँछ, तब त्यो एकता होइन — विचलनको अर्को रूप हो। यसैले म यो निर्णयलाई वैचारिक एकताको होइन, वैचारिक टकरावको सुरुवातको रूपमा लिन्छु ।

माधवकुमार नेपाल नेतृत्वसँग अब तपाईँको सम्बन्ध कस्तो अवस्थामा छ ?
राजनीतिमा असहमति र सम्बन्ध विच्छेद दुई फरक कुरा हुन्। म र माधवकुमार नेपालजीबीच लामो राजनीतिक सहयात्रा छ, हामीले वाम आन्दोलनको कठिन समयसँगै बिताएका छौं । त्यस सन्दर्भमा व्यक्तिगत सम्बन्धमा कुनै कटुता छैन। तर वैचारिक र नीतिगत हिसाबले अहिले हाम्रो बाटो फरक हुँदै गएको देखिन्छ। नेपालजी अहिले व्यावहारिक राजनीतिमा बढी केन्द्रित हुनुभएको छ—जसको अर्थ तत्कालीन सत्तासँग समायोजन गरेर अस्तित्व जोगाउने रणनीति अपनाउनु हो । तर म वाम आन्दोलनको दीर्घकालीन दिशाबारे चिन्तित छ ु।

समाजवादी रुपान्तरण, राष्ट्रिय स्वाभिमान र वर्गीय न्यायको मुद्दा बिना वाम आन्दोलन केवल चुनावी गठबन्धनको माध्यम बन्न सक्छ, जुन मैले स्वीकार गर्न सक्दिनँ। त्यसैले हाम्रो सम्बन्ध राजनीतिक रूपमा “भिन्न धार” मा पुगेको हो, व्यक्तिगत रूपमा होइन। म उहाँप्रति सम्मान राख्छु, तर उहाँले लिएको बाटो मेरो वैचारिक यात्रासँग मेल खाँदैन। समयले सही र गलत दुवैलाई परीक्षण गर्छ । यदि उहाँले वाम आन्दोलनको पुरानो वैचारिक धरोहरप्रति पुनः प्रतिबद्धता जनाउनुभयो भने, सहकार्यको ढोका बन्द छैन ।

माओवादी केन्द्रसँगको एकतालाई तपाईंले ‘वैचारिक विचलन’ भन्नुभयो—यो विचलन कुन बिन्दुमा देख्नुभयो ?
माओवादी केन्द्रसँग हाम्रो वैचारिक दूरी कुनै व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धाको परिणाम होइन, यो सिद्धान्त र कार्यदिशाको प्रश्न हो । माओवादी केन्द्रले पछिल्ला वर्षहरूमा आफ्नो मूल वैचारिक र संगठनात्मक आधारबाट विचलित भएको देखिएको छ। पहिलो विचलन, क्रान्तिको चरित्रमा छ । उनीहरूले सशस्त्र आन्दोलनपछि समाजवादी क्रान्तिको बाटो छाडेर सत्ताकेंद्रित, सम्झौतामुखी र अवसरवादी दिशामा मोड लिएका छन्। विचारमा जनताको सशक्तिकरण र वर्गीय न्यायको कुरा गरिए पनि व्यवहारमा त्यो नदेखिएको हो। दोस्रो विचलन, आर्थिक दृष्टिकोणमा अहिले माओवादी केन्द्रले राज्य नियन्त्रण र उत्पादनको पुनर्वितरणका मूल समाजवादी मान्यतालाई छाडेर निजी–पुँजीको संरक्षणतर्फ झुकेको छ ।

यो उनीहरूको घोषणापत्र र व्यवहारबीचको स्पष्ट विरोधाभास हो। तेस्रो विचलन, नैतिकता र संगठनात्मक आचारमा — क्रान्तिकारी अनुशासन र वैचारिक प्रशिक्षण गुमाइएको छ। नेताहरूमा सत्ताको स्वार्थ, ठेक्का–कमिशनको प्रवृत्ति र सत्ता–आश्रित संस्कार हावी भएको छ। यस्तो विचलनको वातावरणमा वाम आन्दोलनको आत्मा जीवित रहँदैन। हामीले यसैले भनेका छौं । विचारमा, चरित्रमा र दृष्टिकोणमा सुधार नभएसम्म त्यस्तो एकता केवल अस्थायी सहमति हुनेछ, दीर्घकालीन वैचारिक एकता होइन ।

एकताले उल्टो असर पार्ने सम्भावना देखिँदैन ?
ठीक कुरा हो । वाम एकताको नाम जनताका कानमा सधैं मिठो लाग्छ, किनभने जनताले वामदलहरूबाट स्थायित्व, विकास र समानताको अपेक्षा गर्छन्। तर जब त्यही एकता सिद्धान्तहीन, नीतिहीन र अवसरवादी कारणले गरिन्छ, त्यसले उल्टो परिणाम दिन्छ। आज जनताले केवल नारा होइन, व्यवहारिक एकता खोजिरहेका छन्। यदि जनताले देखे कि एकताको नाममा फेरि पनि सत्ताको हिस्सा बाँड्ने खेल चल्दैछ, वैचारिक अनुशासन र जनमुखी नीति हराउँदैछ, तब यो एकता जनविश्वासको अन्त्यकारण बन्न सक्छ। त्यसैले म भन्छु, यो एकताले सकारात्मक सन्देश दिनको सट्टा “वाम आन्दोलन फेरि पनि भ्रमित भयो” भन्ने धारणा जनतामाझ फैलाउने खतरा छ । वाम शक्ति जनताको आशा हो, तर त्यो आशा केवल ठोस वैचारिक कार्यक्रम र ईमानदार नेतृत्वबाट मात्र पुनर्जीवित हुन्छ । त्यसैले मैले आग्रह गरेको छु, एकता होस्, तर सिद्धान्तमा होस् । वैचारिक, नीति र चरित्रको समानतामा आधारित एकता हुनसके जनतामा आशा फिर्ता आउँछ; अन्यथा, यो एकताको नारा अर्को विभाजनको सुरुवात बन्नेछ ।

तपाईँले भन्नुभएको छ, “हामी एमाले फर्कन सक्छौं, तर समाजवादी क्रान्तिको बाटोमा अघि बढे मात्र।” व्यवहारमा यो सम्भव देख्नुहुन्छ ?
व्यवहारमा यो सजिलो छैन, तर असम्भव पनि होइन। हाम्रो मूल्य–मान्यता र राजनीतिक इतिहास मूलतः एमालेसँगै गाँसिएको छ। हामीले समाज रूपान्तरणका लागि बनाइएको पार्टीलाई पुनः प्रतिक्रियात्मक दिशामा जान नदिई समाजवादी मार्गमा फर्काउने सर्त राखेका हौं। यदि एमाले नेतृत्वले आत्ममूल्यांकन गर्दै वर्गीय दृष्टिकोण, श्रममुखी अर्थनीति, र लोकतान्त्रिक केन्द्रीयता पुनस्र्थापना गर्ने प्रतिबद्धता जनायो भने पुनर्मिलन असम्भव होइन। तर त्यो केवल सत्तासाझेदारी वा पदको हिसाबले होइन, वैचारिक आधारमा हुनुपर्ने हो ।

तपाईँले एमालेप्रति “माया ममता अझै छ” भन्नुभयो, त्यसको अर्थ व्यक्तिगत भावनात्मक सम्बन्ध हो कि वैचारिक निकटता ?
यो व्यक्तिगत माया होइन, वैचारिक र ऐतिहासिक माया हो। एमाले हाम्रो जीवनको एउटा यात्राको नाम हो, जहाँबाट हामीले आन्दोलनको बाटो सिक्यौं, जनतासँगको सम्बन्ध निर्माण गर्यौं । त्यसैले त्यो संगठनसँग भावनात्मक सम्बन्ध त छँदैछ, तर त्यो भन्दा ठूलो कुरा हो वैचारिक निकटता। म आज पनि वैज्ञानिक समाजवाद र उत्पादन सम्बन्धमा आधारित रूपान्तरणको मार्गलाई सच्चा मार्ग मान्छु। एमालेले त्यो बाटो छोडेकोमा दुःख लागेको हो, त्यसैले माया पनि छ, निराशा पनि हो ।

० एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीमा “सुस्थिर चिन्तनको कमी” छ भन्ने तपाईँको भनाइ थियो, के यो व्यक्तिगत आलोचना हो कि संगठनात्मक कमजोरीको संकेत ?
यो व्यक्तिगत आलोचना होइन, नेतृत्वको चरित्र र संगठनको दिशासँग सम्बन्धित कुरा हो। एमाले अध्यक्ष ओलीले संगठनात्मक परामर्शभन्दा बढी व्यक्तिगत निर्णयमा निर्भर राजनीति गर्न थालेपछि पार्टीको वैचारिक अनुशासन कमजोर भयो। उनीसँग अद्भुत वाक्चातुर्य र राजनीतिक अनुभव छ, तर दीर्घकालीन वर्गीय लक्ष्यप्रति स्थिरता छैन । यही कारण एमालेमा आज ‘सत्ता र व्यक्तिकेन्द्रित’ राजनीति मौलाएको छ । यसलाई म संगठनात्मक विचलनको उपज मान्छु, व्यक्तिगत दोष होइन ।
तपाईँले “नयाँ पार्टी निर्माण अवश्यम्भावी छ” भन्नुभयो, के त्यो औपचारिक तयारी सुरु भइसकेको छ ?
हामीले यसबारे गम्भीर छलफल सुरु गरिसकेका छौं। अहिलेको ध्यान वैचारिक रूपरेखा तयार पार्नमा छ, न कि व्यक्तिको पद बाँडफाँटमा। हामी “समाजवादी विकल्प”को रूपमा उभिने सोचमा छौं, जसले बाम आन्दोलनलाई नयाँ अर्थ दिनेछ। विभिन्न जिल्लास्तरमा छलफल समिति गठन भएका छन्। यो एउटा सहज विद्रोह होइन, एक योजनाबद्ध वैचारिक पुनर्जागरण हो ।

नयाँ पार्टीको नाम, घोषणापत्र र विधान कुन अवधारणामा आधारित हुनेछ ?
हाम्रो सोच छ, नयाँ पार्टीको नामले नै ‘क्रान्तिकारी निरन्तरता’ र ‘लोकतान्त्रिक आधुनिकता’ झल्काउनुपर्छ । घोषणापत्र उत्पादनमुखी समाज, समान वितरण, सामाजिक न्याय र राष्ट्रिय स्वाभिमानका चार आधारमा तयार हुनेछ। विधानमा नेतृत्व चयन, पदावधि सीमांकन, महिला–युवा सहभागिता, र नीति–निर्णय प्रक्रियामा पारदर्शिता सुनिश्चित गरिनेछ। हामी पुरानो शैलीको ‘नेता केन्द्रित’ पार्टी होइन, ‘विचार केन्द्रित’ संगठन निर्माण गर्न चाहन्छौं ।

के यो नयाँ पार्टीले एमाले वा माओवादीभन्दा फरक वैचारिक लाइन लिन जाँदैछ ?
हो, हामीले “समाजवादी जनसम्पर्क” र “क्रान्तिकारी लोकतन्त्र” भन्ने दुई अवधारणा जोड्न खोजेका छौं । एमाले आज ‘संरक्षणवादी सुधारवाद’ तिर गएको छ, माओवादी भने ‘अवसरवादी सत्ता–संघर्ष’मा अड्किएको छ । हामी यी दुई चरमबीचको वैचारिक रिक्तता भर्ने पार्टी बन्नेछौं । हाम्रो लाइन वर्गीय दृष्टिकोणमा आधारित, तर आधुनिक प्राविधिक समाजको चुनौती बुझ्ने समाजवादी रूपान्तरणको हुनेछ ।

तपाईँको नेतृत्वमा नयाँ पार्टी बनेपछि समाजवादी पंक्तिमा शक्ति सन्तुलन कस्तो रहने देख्नुहुन्छ ?
नेपालको बाम राजनीति अहिले ‘सत्ता–मुखी’ र ‘विचार–मुखी’ दुई धारमा बाँडिएको छ। हामी दोस्रो धारलाई नेतृत्व गर्ने स्थिति सिर्जना गर्दैछौं । अहिले समाजवादी पंक्तिभित्र उत्सुकता र असन्तोष दुवै छ, त्यो असन्तोषलाई वैचारिक दिशामा रूपान्तरण गर्न सके हामी प्रभावशाली शक्ति बन्न सक्छौं । दीर्घकालीन सन्तुलन विचार र संगठनात्मक विश्वसनीयताबाट तय हुनेछ, व्यक्तिको लोकप्रियताबाट होइन ।

“क्रान्तिकारी लिगेसीलाई दृढतापूर्वक पक्रन्छौं” भन्ने वाक्यले के सन्देश दिन्छ, नयाँ पुस्ता लक्षित राजनीति हो ?
हो, त्यो वाक्य युवालाई आमन्त्रण हो। क्रान्तिकारी लिगेसी भन्नाले पुरानो युद्ध होइन, परिवर्तनको चेत हो। हामी नयाँ पुस्तामा त्यही चेत जगाउन खोज्दैछौं, जसले आन्दोलन, विज्ञान र प्रगतिशील समाजबीच सम्बन्ध खोजोस् । हामी युवा पुस्तालाई ‘भूतकालको साक्षी होइन, भविष्यको निर्माता’का रूपमा उभ्याउन चाहन्छौं ।
के तपाईंले ओली नेतृत्वमा सुधार सम्भव देख्नुहुन्छ कि एमालेमा नयाँ नेतृत्व आउनैपर्छ भन्ने मान्यता राख्नुहुन्छ ?

म सुधारलाई असम्भव ठान्दिनँ, तर कठिन अवश्य हो । ओलीज्यूले आत्ममूल्यांकन गर्दै संगठनलाई पुनः सामूहिक निर्णयतर्फ फर्काउन सके सुधार सम्भव छ । तर यदि उनले ‘म नै पार्टी हुँ’ भन्ने सोचबाट बाहिर ननिस्किए भने, नयाँ नेतृत्व आवश्यक हुन्छ। पार्टीको अस्तित्व कुनै एक व्यक्तिमा होइन, सामूहिक उत्तरदायित्वमा टेकेको हुन्छ भन्ने सत्य उनले स्वीकार गर्नुपर्छ ।

यदि तपाईँले राखेका चार वैचारिक शर्त एमालेले स्वीकार गरे भने — पुनर्मिलन तत्काल सम्भव हुन्छ ?
हामी सधैं वैचारिक संवादका ढोका खुला राख्छौं । ती चार शर्त—समाजवादी अर्थनीति पुनस्र्थापना, पार्टीभित्र लोकतान्त्रिक केन्द्रीयता, वैचारिक प्रशिक्षण प्रणालीको पुनर्गठन, र सत्ताभन्दा सिद्धान्तलाई प्राथमिकता–यी स्वीकार भए भने पुनर्मिलन असम्भव छैन । तर सम्झौता भावनामा होइन, विचारमा हुनुपर्छ । हामी पुनः एउटै छातामुनि उभिन सक्छौं, यदि त्यो छाता समाजवादी र क्रान्तिकारी चेतले ढाकिएको छ भने ।